oko

1. Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało «zwrot podkreślający wyjątkowość i rzadkość czegoś»: (...) jeżeli zaufacie Ewangelii – zobaczycie rzeczy, których ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało, a które Bóg przygotował dla tych, co Go miłują. M. Zięba, Pontyfikat.

2. Bać się, nie móc, nie śmieć itp. spojrzeć komuś w oczy, pokazać się komuś na oczy «wstydzić się kogoś z powodu własnego lub czyjegoś postępowania»: Dręczyły ją wyrzuty sumienia, nie mogła spojrzeć Kresce w oczy. Musiała przestać ją widywać. M. Musierowicz, Dziecko.

3. Bez drgnienia powiek; bez zmrużenia oka, powiek (powieki); bez mrugnięcia okiem

a) «bez namysłu, bez wahania»: Szefowie Ajaxu wiedzieli, że ich zawodnik ma wrodzoną wadę serca, ale bez zmrużenia oka przyjęli 9 mln dolarów. CKM 5/2000.

b) «nie zdradzając zaskoczenia lub zdenerwowania»: (...) Kloss bez zmrużenia oka przyjął pochwałę szefa. Andrzej Zbych, Stawka.

4. Bielmo spadło komuś z oczu; łuska, zasłona spadła komuś z oczu «ktoś nagle zobaczył rzeczy takimi, jakie są w rzeczywistości, poznał prawdę, której wcześniej nie dostrzegał, pozbył się złudzeń»: Niewiasta przyjrzała się bliżej „drzewu poznania dobra i zła”, spostrzegła jego piękno i owoce dające mądrość. Zerwała więc zakazany owoc, zjadła go, a potem namówiła męża, by poszedł w jej ślady. I wtedy spadła im zasłona z oczu i zauważyli, że są nadzy. Z. Kosidowski, Opowieści.

5. Być czyimś okiem i uchem «informować kogoś o wszystkim»: (...) była okiem i uchem prezydenta, podróżowała po kraju, informowała go o nastrojach społecznych. Życie na gorąco 36/1999.

6. (Ciemne, czerwone) plamy, płatki, płaty itp. latają, tańczą itp. komuś przed oczami «ktoś widzi niewyraźnie, ktoś ma zaburzenia wzroku»: Poszła im ta robota jak krew z nosa: ojciec paznokieć zerwał, stłukli dwadzieścia kafli, za które miano im potrącić, i Szczęsnemu cały czas przed oczami latały ciemne plamy. I. Newerly, Pamiątka.

7. Coś bije, uderza w oczy, bije po oczach «coś się wyróżnia, zwraca uwagę, zwykle swym wyglądem, daje się łatwo zauważyć, jest bardzo widoczne»: (...) uderza w oczy doskonały wygląd wszystkich zwierząt w Cross de Cagnes, zwłaszcza zaś małpy i antylopy, tak zwykle źle wyglądające w innych ogrodach zoologicznych, tu czują się wyśmienicie. NŚ 27/1926.

8. pot. Dla zamydlenia oczu «żeby ukryć przed kimś prawdę, żeby uniemożliwić komuś rozeznanie się w sytuacji»: (...) dla zamydlenia oczu zmyślił jakąś historyjkę o chorej ciotce. Roz bezp 1997.

9. Gdzie ja miałem (ja miałam, on miał itp.) oczy? «zwrot, którym mówiący wyraża zdumienie z powodu tego, że wcześniej nie zauważył lub nie zrozumiał czegoś»: Zaburzenia hormonalne mogą doprowadzić do raka! Aż się trzęsę. Gdzie ja miałam oczy, żeby nie zauważyć, że pod nosem mam taki problem! K. Grochola, Nigdy.

10. Ginąć, niknąć, gasnąć w oczach «z dnia na dzień tracić siły, coraz gorzej wyglądać»: Czy dziecko powinno tak harować?! Przecie mi dziewczyna w oczach niknie! H. Górska, Brama.

11. Iść, pójść itp. dokąd, gdzie oczy poniosą, zaprowadzą «iść, pójść wszystko jedno dokąd, bez określonego celu»: Jest ci źle, dusi cię codzienność, wsiadasz na harleya i jedziesz, gdzie oczy poniosą. Metr 09/04/2001.

12. Jastrzębi wzrok; jastrzębie oczy, spojrzenie; orli wzrok; orle oczy; sokole oko (oczy); sokoli wzrok «bardzo dobry wzrok, bystre, przenikliwe spojrzenie»: Zaraz potem pan Bieganek swoim sokolim wzrokiem dostrzegł ukrywające się w gąszczu stadko gazeli. M. Brandys, Bieganek.

13. (Jeden, pierwszy) rzut oka «spojrzenie, zwłaszcza pobieżne, powierzchowne; zerknięcie»: Jeden rzut oka wystarczył, by poznała, że trzymany przez Nikodema album zawiera wyłącznie niezliczoną ilość zdjęć Niny w różnych pozach (...). T. Dołęga-Mostowicz, Kariera.

14. Kocie, sowie oczy, koci, sowi wzrok «oczy, wzrok, które mają zdolność widzenia w ciemności»: (...) skakał przez kałuże i biegł naprzód w zupełnej prawie ciemności. Widocznie wzrok miał koci. J. Iwaszkiewicz, Sława.

15. Komuś robi się, zrobiło się ciemno, czarno w oczach, przed oczami; komuś ciemnieje, pociemniało, ćmi się, zaćmiło się w oczach «ktoś ma zaburzenia wzroku spowodowane osłabieniem, zmęczeniem, chorobą itp.»: (...) lekarz dyżurna poprosiła mnie do siebie i powiedziała, że o 20.42 moja żona zmarła. Zrobiło mi się ciemno przed oczami... Życie na gorąco 34/1999.

16. Kręgi, cienie, sińce pod oczami «ciemniejsze miejsca pod dolnymi powiekami»: Korektory w kremie skutecznie maskują cienie pod oczami i bruzdy wzdłuż nosa (...). WO 22/01/2000.

17. pot. Krowie, cielęce oczy «oczy o łagodnym, sennym, bezmyślnym wyrazie»: Och, nie znoszę tych wszystkich zrównoważonych kawalerów, którzy mi prawią banalne komplementy i wybałuszają cielęce oczy... J. Brzechwa, Owoc.

18. Ktoś sypie, komuś sypią się z oczu błyskawice, pioruny; ktoś ciska, miota itp. z oczu błyskawice, pioruny; czyjeś oczy miotają, ciskają itp. błyskawice, pioruny «ktoś się złości, gniewa, uzewnętrznia swój gniew, swoje wzburzenie»: Elka podeszła do ławki, na której siedzieliśmy, i jej oczy ciskały błyskawice. – Jesteście głupi – wycedziła przez zaciśnięte zęby. P. Huelle, Weiser.

19. Leźć, pchać się, włazić, wchodzić komuś w oczy; pchać się komuś przed oczy

a) «być ciągle przez kogoś widzianym, spotykanym»: (...) pasażerowie oczekujący opóźnionego pociągu grzecznie stali pod ścianami, nie chcąc pijakom wchodzić za bardzo w oczy. S. Łubiński, Ballada.

b) «naprzykrzać się, narzucać się komuś»: Zawsze był najmniejszy w klasie, najbardziej poszturchiwany i lekceważony. Nauczył się milczeć, nie leźć w oczy i przymilnie uśmiechać. M. Ławrynowicz, Diabeł.

20. Mieć (dobre, bystre) oko

a) «mieć bardzo dobry wzrok»: (...) Dyzma tłumaczył, jak należy uderzyć bilę. Kasia szybko orientowała się, a że miała pewną rękę i dobre oko, Dyzma zawyrokował: – Będzie pani dobrze grała, tylko trzeba dużo praktyki. T. Dołęga-Mostowicz, Kariera.

b) «być spostrzegawczym, bystrym»: He-he, za cwany jestem. Już ja mam oko! Socjalistę od razu rozpoznam. S. Mrożek, Teatr 3.

21. Mieć kogoś, coś na oku

a) «obserwować kogoś, coś, być ostrożnym, czujnym w stosunku do kogoś»: Wszyscy, których miało na oku gestapo, którym zagrażało aresztowanie, przenosili się zwykle do Warszawy, gdzie można było wmieszać się w milionowy tłum. T. Kwiatkowski, Panopticum.

b) «strzec, pilnować kogoś, czegoś, czuwać nad kimś»: Wolałem (...) rówieśników z podwórza, chociaż matka uważała ich towarzystwo za nieodpowiednie. Ojciec był odmiennego zdania. – Daj mu spokój – mawiał – pójdzie do szkoły, to będzie miał kolegów szkolnych, a na razie niech się bawi z dziećmi. Mamy go przecież zawsze na oku. J. Brzechwa, Owoc.

c) «mieć coś upatrzonego, wiązać z kimś, z czymś swoje plany, zamierzenia, nadzieje; mieć coś na widoku, mieć coś na uwadze»: Panowie (...). Mam na oku interes. B. Wojdowski, Chleb.

22. Mieć kogoś, coś przed oczami, w oczach «przypominać lub wyobrażać sobie kogoś, coś»: (...) jakim go pan pamięta, jaki to był chłopczyk? – No ja go mam przed oczami, jak dziś pamiętam, że taki był... oczka niebieściutkie, taki na buzi okrąglutki... TV talk 2001.

23. Mieć obłęd, szaleństwo w oczach «wyglądać, zachowywać się jak osoba szalona»: Po drodze w lasach napotyka zbiegów. Wszyscy mają obłęd w oczach. TI 39/1934.

24. Mieć oczy szeroko otwarte «być czujnym, ostrożnym»: Przez cały czas miałem oczy szeroko otwarte, chłonąłem wszystko wokół siebie, zgłębiałem w miarę mych sił rzeczywistość. L. Tyrmand, Dziennik.

25. Mieć oko na kogoś, na coś

a) «pilnować, strzec kogoś, czegoś, czuwać nad kimś»: (...) idź obudź nocnego stróża, aby miał oko na dom. K. Makuszyński, Szatan.

b) «obserwować kogoś, być ostrożnym, czujnym w stosunku do kogoś»: Zostawiłem więc dla Lesińskiego notatkę dotyczącą tej sprawy, zlecając mu, aby w dalszym ciągu miał oko na „Lilith” i Krawczyka. Klara S. Meralda, Sąsiadka.

26. Móc spojrzeć, popatrzeć komuś w oczy «być przekonanym o swojej uczciwości wobec kogoś, mieć czyste sumienie»: (...) cały czas wszystko, co robię, robię z myślą o tym, czy będę mogła spojrzeć w oczy ojcu i mamie, nie czując wstydu. TSt 10/1996.

27. Na czyichś oczach

a) «w czyjejś obecności»: Na moich oczach potrącił go samochód. Myślałem, że już po nim, ale okazało się, że to tylko nieskomplikowane złamanie. CKM 5/2000.

b) «nie ukrywając nic, jawnie, otwarcie»: Rozgląda się wokół czujnie, po czym zgadza się na rozmowę, ale nie na oczach wszystkich. Wsiadamy do samochodu, odjeżdżamy poza wieś. DzPol 08/07/1998.

28. Na ładne, piękne oczy; dla ładnych, pięknych oczu «za darmo, bez czyjegoś wysiłku, bez starania»: Był umiarkowany w sądach i ocenach. Nie dla pięknych oczu wybierano go prezesem Oddziału na tyle kadencji. T. Kwiatkowski, Panopticum.

29. Na naszych oczach «teraz, współcześnie, w dający się właśnie zaobserwować sposób, w trwającym obecnie momencie historycznym»: Na naszych oczach literatura zupełnie zmieniła swoją rolę. Przestała być powołaniem, stała się rodzajem intelektualnego relaksu. Wprost 894/2000.

30. Na oko

a) «w przybliżeniu, około, mniej więcej»: (...) najfajniejszy był Lucjan, na oko dziesięciolatek, w ładnym, choć dosyć brudnym ubranku (...). Przekrój 34/2001.

b) «sądząc z wyglądu, z pozoru, kierując się pierwszym wrażeniem»: (...) rzeka nie jest tak bardzo szeroka, jak się na oko zdawało. Z. Żurakowska, Jutro.

31. Na pierwszy rzut oka «sądząc z wyglądu, kierując się pierwszym wrażeniem»: Na pierwszy rzut oka propozycja szkolenia wyglądała świetnie: kadra kierownicza spędzi jeden z weekendów na Mazurach, przygotowując się do reorganizacji firmy. Cosm 3/2000.

32. Nie dać, nie pozwolić komuś zmrużyć oka «nie pozwolić komuś zasnąć»: We wszystkich celach paliło się światło. Hałas z korytarza nie pozwolił zmrużyć oka. H. Zakrzewska, Niepodległość.

33. Nie ma na kim, na czym oka zatrzymać, pot. zawiesić «nie ma wokół nikogo, niczego atrakcyjnego, godnego zainteresowania»: O tytuł zastępcy faksu ubiegają się głównie złożenia: papierotelefon, pismosłacz (...) także między wyrazami o prostszej budowie nie ma na czym zatrzymać oka: biurnik? wysylnik? trzeszczak? Polityka 32/2000.

34. Nie (móc) zmrużyć oka «nie spać ani przez chwilę, nie móc zasnąć nawet na chwilę»: Do świtu leżałem i nie mogłem zmrużyć oka. Uczucie palącego wstydu, zawodu, rozczarowania ugniatało mi serce. J. Brzechwa, Owoc.

35. Nie wiedzieć, gdzie oczy podziać, schować «wstydzić się kogoś, czuć się wobec kogoś zażenowanym»: Przez pierwsze tygodnie nie wiedziała, gdzie oczy podziać ze wstydu. H. Kowalewska, Tego lata.

36. Oczy (całego) świata «(międzynarodowa) opinia publiczna»: (...) oczy świata zwrócone są na Kosowo i Czeczenię, bo te terytoria wzbudzają zainteresowanie geopolityczne. Wprost 896/2000.

37. Oczy komuś się zaświeciły (do kogoś, do czegoś) «w czyichś oczach pojawił się błysk świadczący o żywym zainteresowaniu, chęci posiadania czegoś»: – Chciałbyś iść do cyrku? – Marcin! – Piotrusiowi zaświeciły się oczy. – Jak ja bym chciał!... H. Ożogowska, Głowa.

38. Oczy komuś wilgotnieją, zwilgotniały; ktoś czuje wilgoć w oczach «komuś łzy napływają, napłynęły do oczu, komuś chce się płakać, ktoś jest wzruszony»: Oczy pani Janiny zwilgotniały. Ta postarzała, zmęczona i samotna kobieta nie mogła uwierzyć w tak wielką hojność. J. Stawiński, Piszczyk.

39. Oczy, oczka komuś się świecą, śmieją się itp. do kogoś, do czegoś «komuś ktoś lub coś się podoba, ktoś jest zachwycony kimś lub czymś»: Wręczam jej te kwiaty. Widzę, że oczy jej się do nich śmieją, ale wzbrania się wziąć. K. Berwińska, Con Amore.

40. Oczy, powieki komuś ciążą, kleją się, zamykają się; sen komuś klei, zamyka, skleił oczy, powieki «kogoś ogarnia senność, komuś chce się spać, ktoś zasnął»: Powieki mu ciążą i głowa sama opada na stół. B. Wojdowski, Chleb.

41. Oczy, posp. ślepia, gały wyszły, wylazły itp. komuś na wierzch, z orbit «ktoś jest czymś zdumiony, zaskoczony, przerażony itp.»: (...) zrobił kiedyś coś takiego, że aż wszystkim oczy wyszły na wierzch z zazdrości i nawet sam podpułkownik mu gratulował (...). J. Komolka, Ucieczka.

42. Oko cyklonu

a) «centrum burzliwych, niebezpiecznych wydarzeń»: Nie tak dawno nagłym rozkazem został przerzucony ze spokojnego fortu w Montanie w samo oko wojennego cyklonu (...). Z. Teplicki, Indianie.

b) «obszar ciszy w centrum cyklonu»: Jacht jest zbyt powolny, by móc uciekać od oka cyklonu (...). K. Baranowski, Horn.

43. Patrzeć, popatrzeć, spojrzeć itp. na kogoś, na coś łaskawym, życzliwym, przychylnym okiem «traktować kogoś, odnosić się do kogoś łaskawie, przychylnie, życzliwie»: Jeśli są wyniki, wówczas wszyscy patrzą na klub łaskawym okiem. Sport 46/1977.

44. Patrzeć, przyglądać się, spojrzeć itp. chciwym, zachłannym, zazdrosnym itp. okiem «patrzeć, przyglądać się, spojrzeć itp. chciwie, zazdrośnie, zachłannie»: Nieprzejednanymi wrogami indiańskich Fenicjan były plemiona Ligi Irokezów, które zazdrosnym okiem patrzyły na ich handlowe sukcesy. Z. Teplicki, Indianie.

45. Patrzeć, spoglądać, zerkać na coś, na kogoś kątem oka, spod oka; obserwować coś, kogoś kątem oka, spod oka «patrzeć na coś, na kogoś ukradkiem»: Obserwowałem ją kątem oka. Ubrana była skromnie, ale jednocześnie wizytowo. R. Antoszewski, Kariera. Podczas nudnego spotkania mojej byłej klasy z liceum wszyscy siedzieli sztywno i obserwowali spod oka, komu pojawiła się pierwsza zmarszczka, kto przytył, a kto niekorzystnie obciął włosy. Cosm 10/2000.

46. Pilnować, strzec kogoś, czegoś jak oka w głowie, jak źrenicy oka «pilnować, strzec kogoś, czegoś szczególnie gorliwie, troskliwie»: Wręczyli mi również jakąś małą karteczkę i powiedzieli, że mam jej pilnować jak oka w głowie. Jak się później okazało, był to mój przydział do plutonu „DANA”. P. Mikołajczak, P. Siekański, A. Znojek, Wojsko. Panna Wanda strzegła swej tajemnicy jak oka w głowie. S. Żeromski, Przedwiośnie.

47. Pod czyimś okiem «pod czyjąś opieką, kontrolą, pod czyimś kierunkiem»: Sześć miesięcy ćwiczył judo pod okiem japońskiego instruktora. Andrzej Zbych, Stawka.

48. Prześwidrować, świdrować, przewiercić itp. kogoś, coś oczami, spojrzeniem, wzrokiem, przeniknąć kogoś, coś okiem, spojrzeniem, wzrokiem «spojrzeć, patrzeć na kogoś, na coś uważnie, badawczo, przenikliwie»: Gospodyni przewierciła ją nieufnym spojrzeniem. A. Bahdaj, Wakacje.

49. Przewracać, wywracać oczami

a) «poruszać gałkami oczu, patrząc w górę lub w bok, wyrażając jakieś emocje»: – Buty galowe mamy koszmarne – przewracają oczami dziewczyny. Czarne mokasyny na niewysokim obcasie faktycznie nie są ostatnim krzykiem mody. WO 15/04/2000.

b) «patrzeć zalotnie, zalecać się, wdzięczyć się»: (...) namiętnym, chrapliwym tenorem śpiewał: „Titina, ach, Titina”. Grając na mandolinie przewracał oczami w stronę okien (...). B. Wojdowski, Chleb.

50. Przymknąć, przymrużyć, zamknąć na coś oko (oczy) «tolerować coś, udać, że się nie widzi czegoś negatywnego»: Kilku stołecznych funkcjonariuszy wymuszało haracze na właścicielach budowanych pod Warszawą rezydencji w zamian za przymknięcie oczu na nielegalnie zatrudnianych tam pracowników. Wprost 899/2000.

51. Robić, zrobić (duże, wielkie, okrągłe) oczy «być bardzo zdziwionym, zaciekawionym, przestraszonym itp.»: Ja też bywałam za granicą. – Robię wielkie oczy. Wiem, że nigdy nie wyjeżdżała. A. Bobkowski, Szkice. (...) kiedy (...) z wiaduktu w Alejach odpadł kilkusetkilogramowy blok betonu, przedstawiciele większości służb odpowiedzialnych za warszawskie drogi zrobili wielkie oczy. ŻW 12/02/2002.

52. Rwać oko (oczy) «zwracać uwagę, budzić zainteresowanie swoim atrakcyjnym wyglądem»: Dzień był prześliczny, wymyty wczorajszym deszczem, świeży i słoneczny. Jaskrawa zieloność łąk rwała oczy. Z. Żurakowska, Jutro.

53. Rybie oczy «oczy bardzo jasne, wypukłe, okrągłe»: Terkowski mówił swoim głuchym ciężkim głosem, wydobywającym się gdzieś spod olbrzymiego białego plastra gorsu. Jego małe rybie oczy pływały w tłustych powiekach (...). T. Dołęga-Mostowicz, Kariera.

54. Sarnie oczy «łagodne, płochliwe spojrzenie»: Biedactwo pomimo przebrania, grubych, szarych chustek, ze swą przeźroczystą, delikatną cerą i wielkimi sarnimi oczami wyglądał zawsze na „pańskie dziecko”. Z. Kossak, Pożoga.

55. Skakać komuś, sobie (wzajemnie) do oczu «kłócić się zaciekle»: (...) jak patrzy na to, co ci politycy w telewizorze w programach wyborczych wygadują, jak skaczą sobie do oczu, to mu się wszystkiego odechciewa. TRO 38/1993.

56. Spotkać się, stanąć, znaleźć się z kimś, z czymś oko w oko

a) «stanąć, znaleźć się bardzo blisko, na wprost kogoś»: Nie bał się niczego, chociaż pomyślał, że mógłby stanąć oko w oko, brzuch w brzuch z patrolem ochrony albo stróżem obchodzącym na służbie takie miejsca. W. Kowalewski, Bóg.

b) «spotkać się, zetknąć się z czymś bezpośrednio, znaleźć się w obliczu czegoś»: Po dwudziestu latach małżeństwa mój mąż zmarł. W chwili tragedii stanęłam oko w oko z inną rzeczywistością. WO 21/10/2000. Nigdy dotychczas nie stanęłam jeszcze oko w oko z nędzą. H. Górska, Brama.

57. Stracić, tracić, zgubić, gubić kogoś, coś z oczu (z oka)

a) «przestać, przestawać widzieć kogoś lub coś»: Widzę, jak ojciec wciska się w zwartą ścianę tłumu i tracę go z oczu. B. Schulz, Sanatorium.

b) «nie wiedzieć, gdzie ktoś przebywa i co się z nim dzieje»: Nauczyciele nie mogli sobie z nim poradzić, ale że był synem bogatego rzeźnika, trzymał się w szkole parę lat, aż go przeniesiono do zawodówki. Wtedy straciłem go z oczu (...). R. Antoszewski, Kariera.

c) «zapominać o czymś, przestać uważać coś za ważne»: Dobrzy kierownicy są dlatego dobrymi kierownikami, ponieważ udaje się im spowodować zwartość grupy, solidarność zespołu, który dąży wspólnymi siłami do realizacji grupowego celu i nie traci go nigdy z oczu. HP 5-6/1973.

58. Strzelać oczami, oczkami

a) «spoglądać, rozglądać się zalotnie, kokieteryjnie, wesoło»: Miała czarne, cygańskie oczy (...) i oczami tymi strzelała na wszystkie strony z szelmowskim wyrazem nieopanowanej radości. J. Brzechwa, Owoc.

b) «rozglądać się ukradkiem, zerkać lękliwie»: – Ty, Romciu, tu usługujesz? – zapytał strzelając oczami na wszystkie strony. H. Worcell, Rewiry.

59. Śmierć patrzy, zagląda itp. komuś w oczy; ktoś patrzy, zagląda, spogląda itp. śmierci w oczy «komuś grozi śmierć, ktoś jest w śmiertelnym niebezpieczeństwie»: Generał bywał w różnych bitwach i nieraz zaglądał śmierci w oczy, ale nie bał się nigdy. S. Mrożek, Donosy.

60. Świdrowate oczy, oczka; oczy, oczka jak świderki «oczy patrzące badawczo, bystro, przenikliwie»: Oczy, niewielkie, świdrowate oczki Ziemiańskiego coś najwidoczniej kryły. K. Pruszyński, Droga.

61. Toczyć, potoczyć, wieść, powieść okiem (oczami), wzrokiem, spojrzeniem (po czymś, po kimś) «rozejrzeć się dookoła, spojrzeć kolejno na wszystkich»: Toczył wzrokiem po kolei po obecnych, zatrzymując go przez chwilę uważnie na każdym. B. Schulz, Sanatorium. – Moi panowie – powtórzył i z uśmiechem potoczył wzrokiem po zwyczajnych, pospolitych twarzach, jakie powinny charakteryzować tajniaków dla łatwiejszego wtopienia w tłum (...). Andrzej Zbych, Stawka.

62. Urosnąć, zyskać w czyichś, we własnych oczach «stać się bardziej szanowanym, podziwianym, cenionym przez kogoś, zacząć bardziej cenić i szanować samego siebie»: – Zyskałeś w moich oczach – powiedziała. I uśmiechnęła się. A. Sapkowski, Miecz.

63. Utkwić, utopić w kimś, w czymś oczy, wzrok, spojrzenie; wbić, wpić w kogoś, w coś oczy, wzrok, spojrzenie; wpić się w kogoś, w coś oczami, wzrokiem, spojrzeniem «wpatrywać się w kogoś, w coś, przyglądać się komuś, czemuś długo, uporczywie, badawczo»: Nie patrzył i nie słuchał. Demonstracyjnie odwrócił głowę i utkwił wzrok w pustym łóżku (...). W. Kowalewski, Bóg.

64. W czyichś oczach «według czyjegoś zdania, poglądu, zgodnie z czyjąś opinią, oceną»: W jego oczach więzieni brytyjscy żołnierze są tchórzami, gdyż woleli poddać się, niż popełnić samobójstwo. Metr 29/03/2001.

65. We własnych oczach «w swojej ocenie, we własnym mniemaniu»: Poznanie każdego nowego pisarza było dla mnie przeżyciem, gdyż rozszerzało krąg moich znajomości w środowisku literackim i nobilitowało mnie we własnych oczach. T. Kwiatkowski, Panopticum. Czuła się niepotrzebna, a to bardziej jeszcze poniżało ją we własnych oczach. A. Zaniewski, Król.

66. Widzieć, ujrzeć, zobaczyć itp. kogoś, coś oczami (oczyma) duszy, wyobraźni «wyobrazić, wyobrażać coś sobie, myśleć, marzyć o kimś, o czymś»: Feliks oczami wyobraźni ujrzał siebie jako bogatego człowieka, swoje domy i samochody. J. Rudniańska, Miejsca.

67. Wisieć, zawisnąć oczami, wzrokiem, spojrzeniem na kimś, na czymś «przyglądać się komuś lub czemuś badawczo, uporczywie, wyczekująco»: – Coś mi się przypomniało. – Co? – Zawisł spojrzeniem na moich wargach. B. Ostrowicka, Kraina.

68. pot. Wlepiać w coś, w kogoś oczy, posp. gały, ślepia; wytrzeszczać, wybałuszać, wywalać na coś, na kogoś oczy, gały, ślepia «wpatrywać się w coś, w kogoś z ciekawością, uwagą, zdumieniem»: Przystanęli chwiejnie i wybałuszyli oczy na Carlosa, który kulił się w kącie (...). P. Siemion, Łąki.

69. W oczach «w ciągu bardzo krótkiego czasu, w widoczny sposób, z każdą chwilą»: Dziecko nam w oczach marnieje... WO 23/09/2000.

70. Wodniste oczy

a) «oczy o tęczówkach w jasnym, nieokreślonym kolorze»: Kiedy uśmiecha się, marszczy czoło, twarz ma cyrkową ruchliwość. Tylko wodniste oczy pozostają bardzo czujne. J. Broszkiewicz, Twardowski.

b) «oczy pozbawione wyrazu»: Frik nie lubił tego barmana, bo wyglądał jak doktor Mengele z jakiegoś miernego filmu – masywny, czterdziestoletni blondyn, o wodnistych oczach mordercy. M. Miller, Milion.

71. Wykłuwać komuś czymś oczy «wymawiać, wytykać coś komuś, dokuczać komuś czymś»: Będzie mi wykłuwał oczy moimi marzeniami i zwierzeniami (...). K. Grochola, Nigdy.

72. W (żywe) oczy «jawnie, bezczelnie, cynicznie, bez żadnego skrępowania wobec kogoś»: Wezwaliśmy Kisiela, który przyszedł z uśmieszkiem pod rudawym wąsikiem i drwił w żywe oczy z sytuacji, w jakiej się znalazł. T. Kwiatkowski, Panopticum.

73. Zamydlić, mydlić komuś oczy «stworzyć, stwarzać pozory czegoś, wprowadzić, wprowadzać kogoś w błąd, nie mówiąc mu prawdy, wmawiając mu coś»: (...) w warsztacie ględzić będą o tajemnicach, wielkich tajemnicach rzemiosła. Oni tak umyślnie, a zwłaszcza dureń-majster, będą ci mydlić oczy, żebyś dłużej za darmo pracował. B. Czeszko, Pokolenie.

74. Za, poza (czyimiś) oczami «w tajemnicy przed kimś, bez czyjejś wiedzy; za czyimiś plecami»: Z Jerzym przyjaźnili się od dawna, choć poza oczami potrafili czynić nawzajem o sobie zgryźliwe uwagi. T. Kwiatkowski, Panopticum.

75. Zatonąć oczami, spojrzeniem, zatopić oczy, spojrzenie w kimś, w czymś «popatrzeć na kogoś, na coś długo, intensywnie»: Stanął w oknie i zatopił oczy w księżycowej nocy. Z. Żurakowska, Jutro.

76. Zatonąć w czyichś oczach «zapatrzeć się w czyjeś oczy»: Zapatrzył się w nią, zatonął w jej oczach (...). Roz tel 1996.

77. Zdjąć komuś bielmo z oczu; zdjąć, zedrzeć komuś łuskę, zasłonę z oczu «ukazać komuś niedostrzeganą przez niego, powszechnie znaną prawdę»: Uczniowie z wielkim zainteresowaniem słuchali tego wykładu. Przecież mieli do przebycia daleką drogę. Ponadto czuli się tak, jakby ktoś zdejmował im zasłonę z oczu. Kaz 1996.

78. Zejść, schodzić komuś z oczu «usunąć się, usuwać się skądś, żeby nie być przez kogoś widzianym, żeby uniknąć spotykania się z kimś»: Nie podejmowałem dyskusji i w ogóle schodziłem ojcu z oczu, a posiłki jadałem najczęściej w barach mlecznych. J. Stawiński, Piszczyk.

79. Zginąć, zniknąć komuś z oczu

a) «przestać być widocznym»: (...) latawiec jak biały list wznosił się w niebo coraz wyżej i wyżej, aż wreszcie zniknął z oczu. M. Choromański, Zazdrość.

b) «przebywać nie wiadomo gdzie»: Kiedy pewnego dnia zniknąłeś mi pan z oczu, jak tylu innych pańskich rodaków, sądziłem, że drogi nasze nie skrzyżują się już nigdy. B. Jasieński, Palę.

80. Zjadać, jeść, połykać, pożerać itp., chłonąć, pochłaniać kogoś, coś oczami, wzrokiem «patrzeć na kogoś, na coś z zachwytem, chciwością, pożądliwością»: Nie zalecał się do niej ani jej nie podrywał. Był na to za poważny i solidny. Po prostu często „pożerał ją oczami” i widocznie to mu wystarczało. R. Antoszewski, Kariera. Szczęsny stał chwilę, chłonąc wzrokiem te strony – prawie stepowe, i tamte, lesiste (...). I. Newerly, Pamiątka.

81. Złe oko (oczy) «spojrzenie, wzrok przynoszący nieszczęście, rzucający zły urok»: (...) zaczął nań od tego czasu patrzeć dziwnym, złym okiem (...). S. I. Witkiewicz, Pożegnanie.

82. Zmaleć, maleć, stracić, tracić we własnych, w czyichś oczach «stracić, tracić szacunek, dobrą opinię, które się miało u kogoś, stracić, tracić dobre mniemanie o sobie samym»: (...) choć popełniłem w życiu niemało głupstw, ten wyjazd był i pozostaje wśród nich królem: przebyłem szmat drogi, naharowałem się, naponiewierałem się (...) straciłem w oczach Ewy (...). W. Horwath, Seans.

83. Zrobić, puścić do kogoś (perskie) oko, oczko

a) «zmrużyć oko znacząco, porozumiewawczo lub kokieteryjnie»: Roześmiała się, figlarnie puściła oko do swego odbicia, skubnęła loczek nad czołem. A. Zaniewski, Król. Nie chciała tańczyć ze Slotzkim, któremu słoń nastąpił na ucho. Śmiejąc się, puszczała do Felka perskie oko. M. Tulli, W czerwieni.

b) «dać znać, że tylko na pozór traktuje się coś poważnie»: Wydaje się też, że twórcy puszczają oko do wszystkich widzów serialu. Cosm 12/2000.

84. Z zamkniętymi, z zawiązanymi oczami

a) «nie zastanawiając się, bezbłędnie, nieomylnie»: – Cukiernia? Pewnie, że wiem. Prosto i do końca – mężczyzna zagadnięty na ulicy uśmiechnął się z całego serca. – Zresztą, poczuje pani taki zapach, że z zamkniętymi oczami można trafić. WO 03/02/2001.

b) «z całkowitym zaufaniem, bez namysłu»: Mama zrozumiałaby wszystko, los Zenka można by jej powierzyć z zamkniętymi oczami (...). I. Jurgielewiczowa, Ten obcy.

85. Żabie oczy «wypukłe, wyłupiaste oczy»: (...) bezgłośnie poruszał wargami z wyrazem cierpienia w wypukłych, żabich oczach. B. Wojdowski, Chleb.

Argusowe oczy, argusowe oko zob. argusowy.

(Aż) oczy bolą (patrzeć na coś) zob. boleć 1.

Bieda, głód, nędza itp. patrzy, zagląda komuś w oczy; ktoś patrzy, zagląda biedzie, nędzy itp. w oczy zob. zajrzeć 1.

Biegać (po czymś) oczami zob. biegać.

Być komuś solą w oku zob. sól 1.

Ciemno, choć oko wykol zob. ciemno.

Coś, ktoś stoi, staje, stanął komuś w oczach, przed oczami zob. I stać 1.

Coś, ktoś wpada w oko, w oczy zob. wpaść 3.

Coś pasuje jak pięść do oka zob. pięść 1.

Coś płoszy, spędza komuś sen z oczu zob. sen 5.

Coś rzuca się w oczy zob. rzucić się.

Coś wyciska komuś łzy z oczu zob. wycisnąć 1.

Czyjeś oczy ożyły zob. ożyć.

Czyjeś oczy się śmieją; oczy się komuś śmieją, (ktoś ma) śmiejące się oczy zob. śmiać się 1.

Czyjeś oczy skrzyżowały się, spotkały się zob. skrzyżować się.

Diabeł komuś z oczu patrzy zob. diabeł 4.

Dobrze komuś z oczu patrzy zob. patrzeć 1.

Gołym okiem zob. goły 2.

(Jedno) mgnienie oka zob. mgnienie 1.

Kij, kit (ci, jej itp.) w oko zob. kij 2.

(Krótki, szybki, krótko, szybko itp.) jak mgnienie oka zob. mgnienie 2.

Ktoś kogoś kłuje, kole (czymś) w oczy, coś kogoś kłuje, kole w oczy zob. kłuć.

Ktoś ma coś wypisane w oczach zob. mieć 1.

Ktoś wpadł, coś wpadło komuś w oko zob. wpaść 6.

Latające oczy zob. latać 3.

Łza się w oku kręci zob. łza 5.

Maślane oczy zob. maślany.

Mgła przesłania, zasłania, powleka, zasnuwa itp. komuś oczy; oczy zachodzą komuś mgłą zob. mgła 1.

Mieć bielmo na oczach zob. bielmo.

(Mieć) klapki na oczach zob. klapka 2.

Mieć oczy w mokrym miejscu zob. mokry 1.

Mieć piasek w oczach zob. piasek 2.

Mówić, powiedzieć, wygarnąć, walnąć, wyrżnąć itp. coś komuś prosto w oczy zob. prosto 2.

(Nawet) nie mrugnąć okiem zob. mrugnąć.

Nawinąć się komuś na oczy, przed oczy zob. nawinąć się.

Nie (chcieć) wierzyć, nie dowierzać (swoim, własnym) oczom zob. wierzyć 1.

Nie odrywać, nie móc oderwać od kogoś, od czegoś oczu zob. oderwać.

Nie spuścić kogoś, czegoś z oczu (z oka) zob. spuścić 1.

Oczy bazyliszka zob. bazyliszek.

Odwrócić oczy zob. odwrócić.

Oglądać, widzieć, zobaczyć itp. coś okiem nieuzbrojonym zob. nieuzbrojony.

Oglądać, widzieć, zobaczyć itp. coś uzbrojonym okiem zob. uzbroić.

Oko komuś zbieleje, zbielało zob. zbieleć.

Omieść kogoś, coś oczami zob. omieść.

Oprawa oczu zob. oprawa.

Otworzyć komuś oczy (na coś) zob. otworzyć 4.

Otworzyć oczy zob. otworzyć 5.

Patrzeć, popatrzeć, spojrzeć na kogoś, na coś innymi oczami zob. inny.

Patrzeć, spoglądać na kogoś, na coś krzywym, kosym, złym okiem zob. patrzeć 10.

Patrzeć, spojrzeć itp. na kogoś, na coś trzeźwym okiem zob. trzeźwy 2.

Pewne oko zob. pewny 3.

Pi razy oko zob. pi.

Postawić, stawiać coś komuś przed oczy zob. postawić 2.

Postawić, stawiać oczy w słup; oczy komuś stanęły w słup zob. słup 1.

Przecierać oczy zob. przetrzeć 1.

Przejrzeć na oczy zob. przejrzeć.

Robić coś dla (ludzkiego) oka, dla (ludzkich) oczu zob. robić 5.

Robić coś z iskrą w oku zob. iskra 3.

Robić do kogoś słodkie oczy zob. słodki 1.

Robić oczy zob. robić 3.

Rosnąć w oczach zob. rosnąć 2.

Rzucić komuś coś, czymś w oczy, krzyknąć komuś coś w oczy zob. rzucić 5.

Rzucić okiem na kogoś, na coś zob. rzucić 6.

Rzucić się, doskoczyć, skoczyć z pięściami, z pazurami do oczu zob. pięść 3.

Spać z otwartymi oczami zob. spać 7.

Spiorunować, piorunować kogoś oczami zob. wzrok 3.

Spojrzeć prawdzie w oczy zob. spojrzeć 2.

Spojrzeć śmierci (prosto) w oczy zob. spojrzeć 3.

Sypać, rzucać komuś piaskiem w oczy zob. piasek 3.

(Szeroko) otworzyć oczy zob. otworzyć 8.

Szklane oczy zob. szklany.

Szklić komuś oczy zob. szklić.

Śmiać się, roześmiać się komuś (prosto) w oczy zob. śmiać się 2.

Świecić komuś czymś w oczy zob. świecić 3.

Świecić (przed kimś) oczami za kogoś, za coś zob. świecić 4.

Świeczki stanęły komuś w oczach zob. świeczka.

Uciec, umknąć oczami (w bok) zob. uciec 3.

Wbić, wlepić oczy w ziemię zob. ziemia 8.

W cztery oczy zob. cztery.

Wilgotne oczy zob. wilgotny.

Wilkiem komuś z oczu patrzy zob. wilk 4.

W mgnieniu oka zob. mgnienie 3.

Wypatrywać oczy zob. wypatrzyć 1.

Wypatrywać (sobie) oczy za kimś zob. wypatrzyć 2.

Wypłakać, wypłakiwać oczy zob. wypłakać.

Zaczerwienić się, poczerwienieć, czerwienić się po białka oczu zob. zaczerwienić się.

Zamknąć komuś (czyjeś) oczy zob. zamknąć 1.

Zamknąć oczy (na zawsze, na wieki) zob. zamknąć 2.

Zapuścić oko zob. zapuścić.

Zawadzić okiem o kogoś, o coś zob. zawadzić.

Z łezką w oku zob. łezka 2.

Zmierzyć, mierzyć kogoś oczami (oczyma) (od stóp do głów) zob. zmierzyć.

Z obłędem w oczach zob. obłęd.

Z przymrużeniem oka zob. przymrużenie.

Źle komuś z oczu patrzy zob. patrzeć 13.